پرسش از شما :

در باره جنبش اخوان المسلمین توضیح دهید ؟

پاسخ از ما :
« جنبش اخوان المسلمین »
در سال 1307 ه‍ . ش ./ 1928 م . جنبش اخوان المسلمین توسط (شیخ حسن بن احمد بن عبدالرحمن البنا) معروف به (حسن البنا) در شهر اسماعیلیه مصر تشکیل شد. این نهضت به تاءثیر از اندیشه هاى سید جمال الدین و در پاسخ به انحطاط داخلى مسلمانان وسلطه بیگانگان بر کشورهاى اسلامى ، به ویژه بر کشور مصر پدید آمد. اخوان المسلمین جهت رسیدن به اهدافش (چون زنده کردن شعائر اسلامى و برافکندن سلطه اجانب و برقرارى حکومت اسلامى ) در جبهه هاى مختلف فرهنگى ، نظامى و سیاسى به مبارزه پرداخت ، و در این رهگذر چند بار به دست حکومت ملک فاروق منحل شد و طى آن شمار زیادى از اعضاى آن دستگیر و یا اعدام شدند.
پس از ترور حسن البنا، بتدریج تحولى در جنبش اخوان المسلمین صورت گرفت . این تحول عبارت بود از جایگزین کردن راههاى مسالمت آمیز به جاى مبارزه مسلحانه علیه رژیم و سلطه بیگانگان . این اقدام که در پى ناامیدى از مؤ ثر بودن راه حل نظامى برگزیده شد، از محبوبیت و کارآیى اخوان کاست و گروههاى جدید اسلامى (مانند جهاد اسلامى ) که اغلب متاءثر از اخوان المسلمین بودند، امّا بر مبارزه نظامى پاى مى فشارند، پا به میدان گذاشتند. با این وصف ، تاءثیر عمیقى که جنبش اخوان در روند مبارزات مردم مصر و جهان اسلام داشته است ، غیر قابل انکار مى باشد. بر این اساس آشنایى با ابعاد مختلف آن در ارزیابى حرکت اسلامى معاصر اجتناب ناپذیر است .
علل و زمینه هاى پیدایش جنبش اخوان
مهمترین علل وزمینه های پیدایش این جنبش عبارتند از ؛
الف ضعف دینى : حسن البنا در رساله (نحو النور) (به سوى روشنایى ) که براى سران کشورهاى عربى ارسال کرد، شهوترانى ، هرزگى ، فساد اخلاق ، روى گرداندن از فضایل معنوى ، کشمکشهاى مغرضانه سیاسى ، فردى و مذهبى ، غرب زدگى ، ناتوانى رهبرى سیاسى در اداره امور جامعه و... را از عوامل بدبختى مردم مصر بر شمرد. علاوه بر آن ، ترویج اندیشه جدایى دین از سیاست (سکولاریسم) که پس از الغاى خلافت عثمانى در (ترکیه فعلى ) بیش از گذشته در کشورهاى اسلامى و بویژه مصر تاءثیر گذاشت ، و نیز تلاش فرهنگى مطبوعات مصر مبنى بر ضرورت بازگشت به (عصر فرعونى ) براى نیل به توسعه و پیشرفت ، باعث کنار گذاشته شدن دین از زندگى مردم گردید.
ب سلطه بیگانگان : عامل دیگر در شکل گیرى اخوان المسلمین به سلطه شصت ساله انگلیسیها بر مصر برمى گردد. حتّى انقلاب 1298 ه‍ . ش ./ 1919 م . مصریها علیه انگلیسیها به علت دودستگى آزادیخواهان و نیز سرکوب شدید انگلیس ، نتوانست آنان را از مصر براند. در نتیجه سلطه استعمارگر پیر بر مصر ادامه یافت . حسن البنا در کتاب خاطراتش به طرز جالبى به این موضوع اشاره مى کند:
(شهر اسماعیلیه الهامات عجیبى در دل بر مى انگیخت ها! این پادگانهاى انگلیسى ... سرگذشت اشغال خائنانه دیارش [مصر] را به دست بیگانه در خاطرش ‍ [خاطر مصریها] زنده مى سازد. ...[انگلیس ] مصریان را مثل اتباع زیر دست و مفلوک به عملگى مى گمارد و بیگانگان را با احترام و حقوق گزاف به مسند اربابى و فرمانروایى مى نشاند. همه شؤ ونات شهر از آب و برق و نظافت و همه کارهاى مخصوص شهردارى ... را تحت نظارت گرفته ... این دیدنیها، اندیشه ها و خاطره ها دست به دست هم مى داد و در روح اثر مى کرد.)
ج ناتوانى احزاب در ارائه راه نجات : از دیگر عوامل تاءسیس اخوان ، مى توان به ناتوانى احزاب مختلفِ مصر در ارائه راه نجات از سلطه غرب و رهایى از انحطاط داخلى اشاره کرد. علت این ناتوانى به این نکته بر مى گشت که این احزاب بر اساس ‍ خواسته هاى اشغالگران انگلیسى و بر پایه سیستم پارلمانى غربى و نه بر مبناى خواسته هاى مردم مصر پدید آمده و در ارائه برنامه ها و هدفها متاءثر از آرا و اندیشه هاى غربیها بودند. چنین وضعیتى منجر به رواج فساد، ناامنى وتوسعه نیافتگى و... جامعه مصر گردید. در نتیجه اخوان شکل گرفت تا با مبنا قرار دادن اسلام در جهت بهبود وضع آشفته مصر بکوشد.
اهداف اخوان المسلمین
آزادسازى دنیاى اسلام از سلطه بیگانگان ، مبارزه با جهل ، بیمارى و فقر، ترویج صلح جهانى ، تجدید خلافت اسلامى ، ایجاد یک دولت مذهبى ، وحدت کشورهاى عرب مسلمان و ... از هدفها و خواسته هاى اخوان المسلمین است که در اینجا به شرح برخى از آنها مى پردازیم :
الف تاءسیس حکومت اسلامى : یکى از اهداف اوّلیّه اخوان المسلمین تاءسیس حکومتى بر مبناى اصول اسلام بود. حسن البنا براى دستیابى به این هدف ، پیروانش را به تلاش در تحقق حکومت اسلامى تشویق مى کرد. به عقیده حسن البنا اگر مسلمانان به چنین تلاشى مبادرت نکنند، در پیشگاه خداوند، گناهکار و مقصر خواهند بود. امّا رهبران بعدى اخوان به این بى توجهى در سال 1366 ه‍ . ش ./ 1987 م . که نهضت اخوان المسلمین به عنوان یک حزب سیاسى در انتخابات مجلس  نمایندگان مصر شرکت کرد، به اوج خود رسید. زیرا این اقدام به معناى به رسمیت شناختن حکومت و قدرت حاکم بود.
ب وحدت جهان عرب : از دیگر خواسته ها و هدفهاى اخوان المسلمین ، وحدت جهان عرب بر اساس اصول قرآن بود. اخوان المسلمین عقیده داشتند تحقق این هدف ، منجر به استقرار نظام خلافت اسلامى و تجدید نقش رهبرى اسلام در جهان خواهد شد. تنها راه دستیابى به این هدف ، رها شدن از سلطه قدرتهاى استعمارى از طریق توسل و به کارگیرى تعالیم اسلام (مانند جهاد و اخوت اسلامى ) است . بر این پایه ، اخوان باملى گرایى و هرگونه فعالیت تفرقه افکنانه در جامعه مصر که نیل به هدف مذکور را با مشکل مواجه سازد، مخالف است .
ج آزاد سازى فلسطین : در سال 1314 ه‍ . ش ./ 1935 م . (عبدالرحمن البنا) برادر حسن البنا از فلسطین دیدار کرد. این سفر که براى اوّلین بار توسط یکى از اعضاى برجسته اخوان صورت مى گرفت . نقطه عطفى در روابط اخوان المسلمین با جزوهدفهاى نهضت اخوان المسلمین قرار گرفت . بعد از آن اخوان با شناساندنِ خواسته هاى فلسطینى در سطح خاورمیانه وجهان و نیز جمع آورى و ارسال کمکهاى مردمى ، به جنبش اسلامى فلسطین مدد رساند. امّا بعدها این اقدامش را براى آزاد سازى فلسطین ناکافى دید، و در نتیجه از سال 1327 ه‍ . ش ./ 1948 م . به همراه فلسطینیها وارد جنگ علیه اسرائیل غاصب شد.روندى که هم اکنون نیز ادامه دارد. زیرا جنبش جهاد اسلامى و حماس که از عمده ترین گروههاى مبارز فلسطینى به حساب مى آیند، شاخه هاى فلسطینى اخوان المسلمین هستند.
رهبران و بزرگان اخوان المسلمین
شناخت اخوان المسلمین بدون شناخت رهبران و بزرگان آن غیر ممکن است زیرا بطور عمده عملکرد اخوان ناشى از فکر ، اندیشه و عمل آنها بود. از بین رهبران و بزرگان این نهضت (حسن البنا) (حسن الهضیبى )،(عمر تلمسانى ) و (سید قطب ) بیش ‍ از دیگران بر روند وعملکرد اخوان المسلمین تاءثیر گذاشته اند . بر این اساس به توضیح مختصر زندگى هر یک مى پردازیم :
الف - حسن البنا: حسن البنا پایه گذار و اولین رهبر یا مرشد عام نهضت اخوان المسلمین بود. وى در سال 1284 ه‍ . ش ./ 1905 م . در (دهکده محمودیه ) واقع در دلتاى نیل مصر از یک خانواده روحانى حنبلى مذهب به دنیا آمد. او تحصیلاتش را در قاهره تکمیل و سپس به دبیرى پرداخت ، ولى با مشاهده فساد اخلاقى ، عقاید انحرافى و سلطه خارجیان بر مصر، نهضت اخوان المسلمین را در سال 1307 ه‍ . ش ./ 1928 م . به منظور احیاء اسلام و نیل به استقلال کشور در شهر اسماعیلیه بنانهاد. وى در راه هدفهاى اخوان چند بار بازداشت و یا تبعید شد و سرانجام هم در سال 1328 ه‍ . ش ./ 1949 م . در مقابل ساختمان خانه جوانان مسلمان مصر به دست افراد ناشناسى به شهادت رسید.
ب- حسن الهضیبى : پس از شهادت حسن البن، رهبرى سازمان بطور موقت به معاون اول او (صالح العشماوى ) واگذارشد ولى اخوان المسلمین ازسوى دولت منحل گردید. اخوان بار دیگر در سال 1330 ه‍ . ش ./ 1951 م . اجازه فعالیت رسمى و برنامه هاى قبلى اخوان (مانند فعالیت شاخه نظامى ) موافق نبود. بر این پایه عملیات نظامى علیه دولت مصر را متوقف ساخت ، در جذب اعضاى جدید دقت قبلى را کنار گذاشت و... نتیجه اِعمال چنین روشى ، کاهش بعد ضد حکومتى اخوان و نیز کمرنگ شدن تلاش براى تحقق اندیشه هاى حسن البنا بود.
ج عمر تلمسانى : هضیبى در سال 1352 ه‍ . ش ./ 1973 م . مُرد، پس از او عمر تلمسانى به عنوان مرشد عام اخوان انتخاب شد. او از آغاز در کنار حسن البنا قرار داشت ، و از این رو از با سابقه ترین افراد اخوان به شمار مى آمد. ولى بعداز سوء قصدى که یکى از اعضاى اخوان المسلمین به جان (جمال عبدالناصر) رئیس جمهورى مصر کرد، بازداشت شد و تا سال 1350 ه‍ . ش ‍ ./ 1971 م . در زندان به سر برد. او هم مانند هضیبى خط مشى آرامى را در قبال رژیم مصر برگزید، و در نتیجه نهضت اخوان المسلمین در زمان رهبرى تلمسانى بیش از گذشته از روحیه و روش انقلابى فاصله گرفت . بعد از تلمسانى که در سال 1365 از بزرگان اخوان که از شهرت جهانى برخوردارند،مى توان از سید قطب نویسنده ، روزنامه نگار و یکى از بزرگترین رهبران مى آید.
دستاوردهاى مبارزه
مبارزه و فعالیت سیاسى بیش از هفتاد ساله اخوان المسلمین ، نتایج و پیامدهاى داخلى وخارجى به دنبال داشته است که در اینجا به برخى از آنها اشاره مى شود:
الف زنده کردن امید به نجات : اخوان المسلمین در اوضاع و شرایطى شکل گرفت که سلطه آشکار و پنهان انگلیسى ها، در یک جمله در اوضاع و شرایطى که ناامیدى بر جامعه مصر سایه افکنده بود. شکل گیرى آن ، با هدف کوشش در نجات کشور و مردم مصر از سلطه اجانب و عقب ماندگى همه جانبه با تکیه بر تعالیم اسلام بود. بدین سان شعله امید در دل مردم زنده شد، شاید به همین علت بود که اعضاى آن در زمانى کوتاه به بالغ بر یک میلیون نفر رسید. در نتیجه اخوان از شکل اوّلیه که در حدیک انجمن اسلامى کوچک محلى بود به نیرومند ترین و گسترده ترین سازمان سیاسى تاءثیر گذار در سیاستهاى داخلى و خارجى مصر درآمد.
ب پشتیبانى از افسران آزاد: اخوان المسلمین امید داشت که با به حکومت رسیدن افسران آزاد به رهبرى جمال عبدالناصر، احکام اسلام در مصر پیاده شود. بر این اساس به همکارى با افسران آزاد براى انجام کودتاعلیه ملک فاروق پرداخت . مؤ ثرترین کمک اخوان به کودتاگران در این جهت این بود که مردم را در زمان وقوع کودتا به حمایت و پشتیبانى از آن به خیابانها آورد، و در اثر همین حمایت مردمى ، کودتاى افسران آزاد با موفقیت تواءم گردید. اندکى بعد اخوان المسلمین دریافت که ناصر و گروه او تمایلى به پیاده کردن احکام اسلامى در مصر ندارند. در نتیجه بین اخوان المسلمین وافسران آزاد اختلاف پدید آمد. نقطه اوج این اختلاف ، سوء قصد به جان عبدالناصر از سوى اخوان المسلمین در سال 1333 ه‍ . ش ./ 1954 م . بود.
ج تاءثیر اخوان بر دیگر گروههاى اسلامى در مصر: اخوان المسلمین پس از ناکامیهاى نظامى اش در دهه 30 ه‍ . ش ./ 50 م . (مانند ترور نافرجام ناصر)، فعالیت نظامى را کنار گذاشت . به بیان دیگر اخوان دیگر از مبارزه مسلحانه براى نیل به هدفهایش پیروى نمى کند، و در پى تغییر رژیم تنها از راههاى مسالمت آمیز است ، ولى گروههاى اسلامى متاءثر و منشعب از داده اند که همان استراتژى دهه 1940 م ./ دهه 1320 ه‍ . ش . اخوان المسلمین مصر است . اتخاذ چنین شیوه اى با شدت عمل د افول اخوان و فقدان رهبرى واحد: قبل از دهه 30 ه‍ . ش ./ 50 م . حسن البنا، نه تنها رهبر اخوان المسلمین بلکه رهبر حرکت اسلامى مصر به شمار مى رفت . امّا پس از آن ، به علت ناتوانى رهبران بعدى اخوان در پدیدآوردن وحدت رویه در مبارزه علیه رژیم و نیز به دلیل پدیدار شدن گروههاى اسلامى مختلف که بطور عمده بر خلاف اخوان ، بر مبارزه مسلحانه ضددولتى تکیه داشتند، وحدت رهبرى حرکت اسلامى مصر از بین رفت . یکى از مبارزان مصرى در این باره مى گوید:
(وضعیت ما طورى است که ایرانی ها باید امام خمینى [ره ] را بصورت قرض الحسنه به مدت یکسال به مصریها تحویل دهند تا یک انقلاب سراسرى به شیوه ایرانى ، مصر را دگرگون سازد.)
جنبش اخوان المسلمین در کشورهای دیگر
ایده ها، هدفها، ... و شکل سازمانىِ اخوان المسلمینِ مصر از سوى مسلمانان مبارزِ کشورهاى اُردن ، سوریه وسودان مورد قبول قرار گرفت و بر این اساس تشکیلاتى مشابه اخوان المسلمین مصر در این کشورها تاءسیس شد. به همین جهت است که هم اکنون در حیات سیاسى بسیارى از کشورهاى اسلامى ، جنبش یا سازمان اخوان المسلمین حضور دارد. (www.rasekhoon.net/article/Show-21038.aspx)
معرفی منابع جهت آشنایی بیشتر :

 جنبش های اسلامی معاصر، مجید مرادی ،تهران، باشگاه اندیشه ، جنبشهای اسلامی در جهان عرب ، هرایرد کمجیان ، ترجمه حمید احمدی ، تهران، کیهان ،